از زمین خاکی محل تا مدرک بین‌المللی مربی‌گری فوتبال 
حالا نوبت نسل سوم چهنو برای نگهداری از مسجد است 
کشیک حرم امام‌رضا (ع)، قدمتی ۴۰۰ ساله دارد
نمی‌توان به‌طور دقیق گفت که از چه زمانی کشیک در فضای حرم شکل گرفت، اما اسناد برجای‌مانده از دوران صفویه نشان می‌دهد که تقریبا از سال۱۰۱۰ قمری، تشکیلات کشیکی برقرار بوده است.
شاید بسیاری از ما ندانیم کشیک یک کلمه مغولی و برگرفته از واژه ترکی «کزیک» به معنای گشت‌زدن، به نوبت نگهبانی دادن و پاسداری است. این واژه در ایران بیشتر از هرچیزی ما را به یاد حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) و خادمان آن می‌اندازد.
بزرگ‌تر‌های ما بیشتر با واژه‌هایی مانند کشیک اول، کشیک پنجم و عباراتی شبیه به اینها آشنا بودند و بسیاری از خادمان قدیمی هنوز هم در معرفی خودشان، نمره کشیکشان را در پسوند نامشان می‌آورند.
همین است که از گذشته تا‌کنون، به خدمه آستان‌قدس‌رضوی شامل فراش، دربان، کفش‌دار و موذن و ... بسته به کار کشیک‌بانی‌شان به اصطلاح کشیک گفته می‌شود. امروز به سراغ این گوشه از تاریخ حرم رفته‌ایم تا از کشیک و کشیک‌خانه بارگاه مقدس‌رضوی بیشتر بگوییم.
نخستین کشیک‌ها صفوی هستند
ساختار کنونی حرم‌مطهر‌رضوی یادگار دوران صفویه است. به‌روایت اسناد و مکتوبات آن دوران، این شاه‌عباس اول است که تصمیم می‌گیرد بنای صحن کهنه را تکمیل کند و موقوفات حرم را افزایش دهد.
در ادامه نیز تمکن آستان‌قدس باعث افزایش تشکیلات این نهاد می‌شود تا برای رسیدگی به اموری مانند نذورات، امکانات رفاهی زائران، اداره صحن، رواق‌ها و... نظام کشیکی برقرار شود. البته نمی‌توان به‌طور دقیق گفت که از چه زمانی کشیک در فضای حرم شکل گرفت، اما اسناد برجای‌مانده از دوران صفویه نشان می‌دهد که تقریبا از سال۱۰۱۰ قمری، انسجام تشکیلات کشیکی در آستان‌قدس‌رضوی برقرار بوده است.
طبق سند۳۴۹۵۷ که در مجموعه مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شود، نظام کشیکی در ابتدای دوره صفویه بر سه کشیک استوار بود، اما از اواخر این دوره که تشکیلات اداری گسترش می‌یابد و بر تعداد زائران افزوده می‌شود، به پنج کشیک می‌رسد. آن زمان، در هر کشیک یک خادم‌باشی، فراش‌باشی، کفشبان‌باشی و تعدادی خادم، فراش، دربان، کفشبان، جاروکش و -در برخی دوره‌ها- موذن حضور دارند که مسئولیت اداره آنها بر عهده خادم‌باشی و سرکشیک است.
طبق قراین و شواهد مکتوب، اگر افراد به مسافرت می‌رفتند یا غیبت طولانی داشتند، باید یک‌نفر را با‌عنوان «نایب‌الخدمه» جایگزین می‌کردند، در غیر‌این‌صورت حکم آنها باطل می‌شد. ظاهرا نخستین‌بار در دوران صفویه خادمان، صاحب کشیک‌خانه‌های اختصاصی می‌شوند و قدیمی‌ترین خبر در‌مورد کشیک‌خانه خدام و فراشان به حدود سال ۱۰۹۶قمری باز‌می‌گردد. تا پیش از این تاریخ، این واژه برای همه خدام کاربردی عمومی داشته است، اما از تعداد کشیک‌هایی که در این بازه زمانی در آستان حضرت دوست مشغول خدمت بوده‌اند، اطلاع دقیقی وجود ندارد.
طومار علیشاهی و بازگشت ۵ کشیک
در اواخر پادشاهی صفوی آشفتگی‌های حکومتی به درون ساختار آستان‌قدس هم راه یافت، به‌همین‌خاطر وقتی نادرشاه بر تخت نشست تعداد کشیک‌ها را به سه کشیک کاهش داد. این نظم از سال۱۱۴۷قمری تا وقتی که او در سال۱۱۶۰قمری مرگ را پذیرفت، برقرار ماند. طبق طومار علیشاهی، زمانی که علیشاه افشار پس از نادر بر تخت نشست، او نظام پنج‌کشیکی آستان‌قدس را احیا و در پرداخت حقوق کارکنان نیز تغییراتی ایجاد کرد که این روش تا پایان دوره قاجار با اندکی اصلاحات ادامه یافت.
کشیک یک کلمه مغولی و برگرفته از واژه ترکی «کزیک» به معنای گشت‌زدن، به نوبت نگهبانی دادن و پاسداری است
طبق طومار علیشاهی تعداد اعضای هر‌کشیک در دوره افشاری ۶۸تن بود که شامل سرکشیک، خادم‌باشی، هفده خادم، بیست فراش، پنج کفش‌دار، دو مدرس، سه بخورسوز، چهارده دربان و پنج موذن می‌شد.
در دوره حکومت نادرشاه افشار از عبارت «کشیک‌خانه، کشیک اول تا سوم» استفاده می‌شد، اما پس از مرگ نادر و بازگشت کشیک‌ها به پنج کشیک، دیگر این عنوان‌ها هم کاربرد خودشان را از دست دادند. بر طبق اسناد موجود از کشیک‌خانه نیز دربانان در دوره افشاریه به جمع کشیک‌خانه‌های اختصاصی افزوده شدند.
بیشتر اسناد قاجاری مربوط به امور کشیک‌خانه است
در اسناد دوران صفویه خبری از نقش کشیک‌خانه نیست، ولی در دوره قاجار بهتر و بیشتر می‌توان به نقش و کارکرد کشیک‌خانه واقف شد. بسیاری از اسناد مالی که از دوره قاجار برجای مانده است، به تهیه ملزومات و رفع‌نیاز‌های کشیک‌خانه اختصاص دارد. طبق این اوراق، ابزار و وسایلی مانند سفره، قهوه، یخ، قالی و برخی ظروف برای کشیک‌خانه تهیه می‌شده است.
از این موضوع می‌توان چنین برداشت کرد که کشیک‌خانه جایگاهی برای حضور و پذیرایی و استراحت خدام در هنگام فراغت از وظیفه محوله در حرم است. برای نمونه، پیش‌خدمت کشیک‌خانه مسئول پذیرایی، تهیه و تأمین زغال برای سوخت در زمستان و روشنایی هر‌روزه محل کشیک‌خانه بوده است.
البته ظاهرا شاغلان دیگری مانند سقا، فراش و مهتر نیز برای خدمت‌رسانی به خدام در کشیک‌خانه مشغول به خدمت بوده‌اند که نام و نشان آنها نیز در میان کاغذ‌های مانده از آن دوران وجود دارد. از اسناد صفوی و افشاری آستانه که بگذریم، برابر اسناد دوره قاجار در این دوران، کشیک‌خانه‌ای اختصاصی برای موذنان، کفشبانان و حفاظ ایجاد شده است. همچنین در این دوره با احداث صحن نو اعضای کشیک‌ها افزایش پیدا می‌کنند.
درطومار عضدالملک تعداد این خادم‌ها ۱۰۱تن ذکر شده که از قرار چهل خادم، بیست فراش، پنج کفش‌دار، سه موذن و سی‌وسه دربان بوده‌اند.
کشیک‌خانه در گذشته کجا بوده است؟
درباره مکان کشیک‌خانه نیز اسناد اندکی وجود دارد و نمی‌توان به‌صورت متقن درباره تعداد کشیک‌خانه‌ها در هر دوره و مکان اظهار نظر کرد. در سند شماره۳۳۳۵۱ مرکز اسناد آستان‌قدس به ساخت کشیک‌خانه در باغ‌پایین‌پا در سال۱۱۱۱قمری اشاره شده است. البته در دوره قاجار صحن جدید در باغ پایین‌پا ساخته و اجبارا کشیک‌خانه به محل دیگری واقع در ایوان طلای صحن قدیم منتقل می‌شود.
ظاهرا در آن دوران، ردپایی از وجود کشیک‌خانه‌های دیگر در رواق دارالسیاده مسجد گوهرشاد نیز در میان اوراق برجای‌مانده، به دست آمده است که معلوم نمی‌کند هرکدام از آنها به کدام گروه از خدام تعلق داشته است. تنها در یک سند مربوط به دوره قاجار به کشیک‌خانه خدام در مدرسه علی‌نقی‌میرزا اشاره شده است.
محمد‌ولی اسدی و سامان نظام‌کشیکی
ماجرای کشیک‌ها البته در دوران پهلوی اول با تفاوت‌هایی همراه شد. در‌واقع دو سال پس از اینکه محمد‌ولی اسدی نایب‌التولیه‌ای آستان‌قدس‌رضوی را بر عهده گرفت، نظام‌نامه جدیدی در سال۱۳۰۷ برای کشیک‌خانه‌ها نوشته شد.
در این دوران تعداد اعضای کشیک‌ها به هزار خادم، پانصد دربان و دویست فراش می‌رسد که اسدی تعداد آنها را به نصف تقلیل داد و برای هر‌کشیک هشتاد خادم، چهل فراش و پنجاه دربان تعیین کرد. در فصل نخست نظام‌نامه کشیکی نیز کلیات خدمت آمده است، در فصل دوم وظایف سرکشیک و خادم‌باشی، در فصل سوم وظایف خدام، در فصل چهارم وظایف فراشان و دربانان و در فصل پنجم وظایف سایر مستخدمان کشیکی تشریح می‌شود.
در بخشی از فصل سوم این قانون درباره خدام آمده است: «کلیه خدام هر‌کشیک در انجام خدمت مطیع خادم‌باشی همان کشیک بوده و خادم‌باشیان موظف در مراقبت و ایفای وظایف خدام خواهند بود و سرکشیکان دستور‌های خدمت خدام را توسط خادم‌باشیان ابلاغ خواهند نمود.»
در ماده سی‌و‌سوم بخش چهارم وظایف دربان‌خانه به شرح زیر آمده است: «حفظ و حراست و مراقبت انتظام در داخل بست و صحنین، حفظ و حراست ابنیه و اثاثیه داخل بست و صحنین و بام‌ها به استثنای بام حرم‌مطهر که مأمور مخصوص دارد، محافظت و حراست کلیه درب‌هایی که مقفل به صحن و یا شرقیه (مدرسه علی نقی میرزا) باز می‌شود.»
این نظام مکتوب شده است، اما پایدار نیست و طبق آنچه احتشام کاویانیان در کتاب «تاریخ آستان‌قدس‌رضوی» آورده است، پس از واقعه مسجد جامع گوهرشاد در سال۱۳۱۴ و اعدام محمد‌ولی‌خان اسدی، نظام کشیکی در اماکن متبرکه برای مدتی منسوخ و دایره تشریفات جایگزین آن شد.
این نظام با پیگیری تعدادی از کارکنان در دوره تولیت علی منصور بازگشت، با این‌تفاوت که این‌بار شش کشیک در هفته گذاشته شد. البته بعد از دوره مسئولیت او این نظام با تغییرات تازه‌ای روبه‌رو و دوباره با همان سیاق سابق و نظام قدیمی پنج‌کشیکی در هفته برقرار شد.
انقلاب و ۸کشیکی‌شدن خادمان
پس از پیروزی انقلاب‌اسلامی نیز روز‌به‌روز به اماکن متبرکه افزوده شد و به‌همین‌خاطر نیاز به افزایش تعداد کشیک‌ها هم افزایش یافت، آن‌چنان که تعداد کشیک‌ها از پنج کشیک به هشت کشیک رسید. همچنین طبق آیین‌نامه خدمت در اماکن متبرکه، منصب خادم‌باشی حذف و جای آن را معاون و ناظم کشیک گرفت.
اکنون نیز مراسم تحویل کشیک هر ۲۴ساعت‌یک‌بار طی مراسمی خاص انجام می‌شود. هر‌روز حدود یک ساعت بعد از طلوع آفتاب، مدت خدمت کشیک قبلی تمام و نوبت کشیک بعدی شروع می‌شود. در این زمان همه خدمه کشیک، اعم از خادم و فراش و دربان، در رواق گنبد حاتم‌خانی، دارالسعاده یا دارالحکمه حاضر می‌شوند و مقابل یکدیگر می‌ایستند.
در این هنگام سرکشیک یا معاون کشیکی که خدمتش به اتمام رسیده است در اول صف و نزدیک روضه منوره می‌ایستد و خطبه می‌خواند و پس از سجده شکر کشیک را تحویل می‌دهد. اکنون با خدمت گرفتن خدام تشرفی و افتخاری تعداد خدمه افزایش یافته است. طبق آخرین آیین‌نامه رسمی اماکن متبرکه، پنج گروه خادم، فراش، حافظ، کفش‌دار و دربان در حرم خدمت می‌کنند.
مدیریت امور خدمه نیز یکی از مدیریت‌های حوزه معاونت اماکن متبرکه، شامل چهار اداره امور خدام، فراشان و حفاظ، دربانان و کفش‌داران است و تعداد اعضای کشیک شامل حدود هزار خادم، ۴۲۵ فراش، شصت حافظ، ۱۲۲۰دربان و ۱۸۶۰کفش‌دار است.
* این گزارش چهارشنبه ۲۴ مردادماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۸۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.
لینک کوتاه
روایات مشابه
ارسال نظر
آوا و نمــــــای شهر
